Χαρακτηριστικό παράδειγμα των καταστροφικών συνεπειών που μπορεί να έχει η μονόδρομη πληροφόρηση είναι τo πραξικόπημα του 2002 στη Βενεζουέλα. Όταν τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης που ανήκουν σε μια ομάδα ισχυρών ανθρώπων του στρατιωτικού και του οικονομικού κόσμου, που μπορεί να αποσταθεροποιηθεί και τελικά να ανατραπεί οποιαδήποτε κυβέρνηση χωρίς καν πραγματικές στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Η περίπτωση της Βενεζουέλας
Μια ομάδα συμφερόντων, με τη βοήθεια των ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών διοργάνωσε ένα τέτοιο πραξικόπημα. Μέσω επεξεργασίας της εικόνας κατάφεραν να στρεβλώσουν την αλήθεια για τις διαδηλώσεις που λάμβαναν χώρα. Τη στιγμή που είχαν πυροβοληθεί πολίτες, οι ιδιωτικοί τηλεοπτικοί σταθμοί προτίμησαν να μεταδίδουν κινούμενα σχέδια και παλιές σαπουνόπερες. Το σήμα της δημόσιας τηλεόρασης έχει αποκλειστεί και ο Πρόεδρος Ούγκο Τσάβες δεν μπορούσε να απευθυνθεί στο λαό. Χρειάστηκαν σχεδόν δυο μέρες, με ανθρώπους να πηγαίνουν στις γειτονιές και να μοιράζονται τις εμπειρίες τους, ώστε η αλήθεια να γίνει ευρέως γνωστή. Ήταν μόνο οι δημοσιογράφοι των εναλλακτικών μέσων ενημέρωσης, που προσπαθούσαν όπως ένας από αυτούς φώναζε, «να σπάσει το φράγμα της παραπληροφόρησης» με τα περιορισμένα μέσα που είχαν στη διάθεσή τους.
Εννέα χρόνια αργότερα
Μια παρόμοια ιστορία να ξεδιπλώνεται: η αραβική εξέγερση. Στην περίπτωση της Αιγύπτου, ο Ayman Nour, πολιτικός αντίπαλος του Μουμπάρακ, κάλεσε το Μουμπάρακ να παραιτηθεί και το λαό να διαδηλώσει στις 25 Ιανουαρίου 2011. Ενώ η διαδήλωση διέσχιζε τη κεντρική γέφυρα της πόλης που οδηγεί στην πλατεία Ταχίρ, τον τελικό προορισμό του της πορείας, οι τηλεοπτικοί σταθμοί επέλεξαν να δείξουν την άδεια πλευρά της γέφυρας και την κίνηση που ήταν ακόμα φυσιολογική, ώστε να αποδείξουν ότι το καθεστώς είχε ακόμα τον έλεγχο της κατάστασης.
Εν τω μεταξύ, το Al Jazeera μετέδιδε μια εντελώς διαφορετική ιστορία. Ο Alex Ortiz, φοιτητής και blogger ήταν σε μια ταράτσα ενός κτιρίου και κατέγραφε με τον υπολογιστή εικόνες που αναμετέδιδε το Al Jazeera. Η κυβέρνηση απάντησε τρεις ημέρες αργότερα, αποκλείοντας την πρόσβαση στο ίντερνετ, τα κινητά τηλέφωνα και οι κάμερες των δημοσιογράφων του Al Jazeera κατασχέθηκαν. Εν τω μεταξύ, οι τηλεοπτικοί σταθμοί μετέδιδαν ιστορίες βαθύτατα μετανιωμένων «διαδηλωτών».
Με την κρατική προπαγάνδα σε πλήρη εξέλιξη, οι πληροφορίες σχετικά με τα γεγονότα φιλτράρονται στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης με τους χρήστες σε όλο τον κόσμο να παρακολουθούν λεπτό-προς-λεπτό τα τελευταία γεγονότα. Τα κοινωνική μέσα έγιναν ο «πλέον σημαντικός παράγοντας» για την επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο όλων των εκδηλώσεων στη Μέση Ανατολή.
Χρησιμοποιώντας την ανοιξιάτικη αιγυπτιακή εξέγερση ως ένα φυσικό πείραμα, ο Hassanpour (2011) υποστηρίζει ότι μια ξαφνική διακοπή λειτουργίας της ψηφιακής επικοινωνίας συνέβαλε στις συντριπτικές διαδηλώσεις που διοργανώθηκαν την «6η Απρίλη Youth Movement» που ανάγκασε τον Μουμπάρακ τελικά να παραιτηθεί. Η εργασία του υποστηρίζει ότι η περιοσμένη πρόσβαση στα social media καταλύει τη συνεργασία και την πρόσωπο με πρόσωπο συνεργασία, παράγοντες από τους οποίους επαναστάσεις άντλησαν δύναμη. Επιπλέον, ανέφερε ότι η κατανομή των μέσων ενημέρωσης συσχετίζεται έντονα με τα χαμηλά ποσοστά της διαφωνίας (με τις αρχές).
Οι αγανακτισμένοι
Τέτοιες πρακτικές των media δεν είναι άγνωστες και για τις δυτικές δημοκρατίες. Το κίνημα των Ελλήνων αγανακτισμένων του Ιουνίου του 2011 είναι ένα καλό παράδειγμα όπου τα φιλικά προς τις αρχές μέσα παραγκωνίστηκαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Για έντεκα εβδομάδες μετά τον σχηματισμό του κινήματος μέσω facebook, εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές συγκεντρώνονταν ειρηνικά έξω από το κοινοβούλιο στην πλατεία Συντάγματος. Κατά τις πρώτες ημέρες του κινήματος, δεν υπήρχε καμία αναφορά από τα παραδοσιακά μέσα πληροφόρησης.
Μόλις κόπασε το αρχικό σοκ, τα μέσα ενημέρωσης προσπάθησαν να υποβαθμίσουν τη σημασία του κινήματος, είτε με αναφορές για μικρό αριθμό συμμετοχής (πάνω από 200.000 ανθρώπους κάθε μέρα) είτε κάνοντας λόγο για προέκταση αντιπολιτευτικών κομμάτων. Όλο αυτό το διάστημα, στο Διαδίκτυο, τα μέλη του κινήματος δήλωναν ότι δεν ανήκουν σε συγκεκριμένο πολιτικό φάσμα.
Παρά τις σαφείς δηλώσεις των αγανακτισμένων, τα μέσα ενημέρωσης συνέχισαν να βρίσκουν διάφορους τρόπους για να τους δυσφημίσουν, συνέχυαν τα αιτημάτα του κινήματος και υπερτόνιζαν την ανεύθυνη πολιτική στάση τους. Ήταν μόνο όταν οι Αγανακτισμένοι, μέσω των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, κάλεσαν για μποϊκοτάζ στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, όπου ο Τύπος και η τηλεόραση άρχισαν να μεταδίδουν ιστορίες με διαφορετικές σκοπιές, και εντός του Ιουλίου, είχαν κάνει μια απίστευτη μεταστροφή, υπερασπιζόμενοι τους αγανακτισμένους και τα «δίκαια» αιτήματά τους.
Η πρόκληση
Από τα παραπάνω παραδείγματα βλέπουμε ότι τα νέα μέσα ενημέρωσης λειτουργούν ως πλατφόρμα όπου διαφορετικές φωνές μπορούν να ακουστούν σε μεγάλο βαθμό και, ως εκ τούτου, να χρησιμεύσουν και ως φρουροί μια πιο υγιούς δημοκρατίας. Το Διαδίκτυο προσφέρει μια άνευ προηγουμένου ευκαιρία στους ανθρώπους να έχουν πρόσβαση σε πληροφορίες και να συμμετέχουν σε πολιτικές δραστηριότητες (Gurevitch et al. 2009) που με άλλα μέσα περιορίζονται ή να αποκρύπτονται.
Εκτός από αυτό, οι online δραστηριότητες των πολιτών μπορεί να είναι ο καταλύτης για την αλλαγή της ημερήσιας διάταξης των ειδήσεων των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, αποδυναμώνοντας έτσι τη συντακτική τους εξουσία (Tewsbury et al. 2009). Επιπλέον, μέσω των κοινωνικών μέσων οι πληροφορίες αναμεταδίδονται μέσω των διεθνών ειδησεογραφικών πρακτορείων επιτρέπουν την καλύτερη ενημέρωση των πολιτών σε όλο τον κόσμο.
Και παρόλο που το νέο περιβάλλον των μέσων ενημέρωσης μαστίζεται από προβλήματα της υπερφόρτωσης πληροφοριών αλλά και αξιοπιστίας των παρεχόμενων πληροφοριών (Livingstone 2004), ο εκδημοκρατισμός της πληροφόρησης μπορεί να είναι η πιο σημαντική εξέλιξη που έχει εισαχθεί από τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Ας φροντίσουμε όσο μπορούμε αυτό τον πολύτιμο δημόσιο χώρο, και ας ελπίσουμε ότι, το φράγμα της παραπληροφόρησης μέσω της άμεσης έκθεσης σύντομα θα πέσει.
Gurevitch M., Coleman S., Blumler J. B., (2009) Political Communication, Old and new media relationships, The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science, 625: 164
Hassanpour, Navid, (2011) Media Disruption Exacerbates Revolutionary Unrest: Evidence from Mubarak’s Natural Experiment, APSA 2011 Annual Meeting Paper
Livingstone, S. (2004), Media literacy and the challenge of new information and communication technologies, Communication Review 7, (p. 3-14).
Tewsbury, D. & Rittenberg, J. (2009). Online news creation and consumption: Implications for modern democracies. In Chadwick, A. & Howard, P. N. (Eds.), Routledge Handbook of Internet Politics (pp. 186-200). London: Routledge.
