Fake news: οι τελευταίες έρευνες έχουν δείξει ότι οι Έλληνες έχουν γυρίσει την πλάτη στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, επιλέγοντας το διαδίκτυο [1]. Ωστόσο, το διαδίκτυο ευννοεί περισσότερο από τα άλλα μέσα τη διάδοση ψευδών ειδήσεων. Σύμφωνα με έρευνα του ΑΠΘ, 62% των Ελλήνων δηλώνει ότι έχει πέσει θύμα παραπληροφόρησης σχετικά με τον νέο κορωνοϊό. Αλλά όπως σε όλες τις πρόσφατες κρίσεις (τρομοκρατικά χτυπήματα, φυσικές καταστροφές κ.ά.) επιτήδιοι εκμεταλλεύονται την ανάγκη των ανθρώπων για πληροφόρηση διασπείροντας ψευδείς ειδήσεις.
Αρχικά, πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι μέσα σε ένα κλίμα γενικευμένης αβεβαιότητας και πληθώρας αρνητικών ειδήσεων, οι αναγνώστες είναι πιθανό να αναζητούν αισιόδοξες ειδήσεις προκειμένου να σταθμίσουν το στρες και τα αρνητικά συναισθήματα [2].
Ψευδείς Ειδήσεις: Γιατί είναι δημοφιλείς;
Έτσι βλέπουμε κατά την περίοδο της πανδημίας του κορονοϊού που διανύουμε να γίνονται viral ειδήσεις που προκαλούν στους αναγνώστες συγκίνηση, όπως η είδηση με τίτλο Συγκινεί η αυτοθυσία ιερέα: Έδωσε τον αναπνευστήρα του για να σωθεί κάποιος νεότερος. Άλλες «ειδήσεις» πάλι προκαλούν το αίσθημα ελπίδας για μια προσιτή θεραπεία ή τρόπο αντιμετώπισης. Για παράδειγμα, σε πολλές χώρες κυκλοφόρησε η είδηση ότι αν προσθέσει κανείς στο νερό του λεμόνι κατά τις πρώτες μέρες εκδήλωσης της ασθένειας μπορεί τελικά να μην νοσήσει. Σε αντίστοιχο δημοσίευμα οφείλονται οι υψηλές πωλήσεις σκόρδου [3]. Ωστόσο, υπήρξαν και άρθρα που πρότειναν πιο τολμηρές «θεραπείες», όπως την κατάποση χλωρίνης, πράσινου σαπουνιού ή γενναίας ποσότητας αλκοόλ [4]. Αλλά και στη χώρα μας είδαμε εκλεγμένο μέλος της Βουλής να υπαινίσσεται θεραπευτικές ιδιότητες για κηραλοιφές, προκαλώντας την έντονη αντίδραση του ΕΣΡ και την παρέμβαση της Εισαγγελίας του Αρείου Πάγου [5].
Οι περισσότερες ψευδείς ειδήσεις, ωστόσο, έχουν φτιαχτεί με σκοπό να προκαλέσουν έντονα συναισθήματα στους αναγνώστες όπως απέχθεια. Για παράδειγμα η είδηση για την «Κινέζα που τρώει νυκτερίδα γίνεται viral (video)” ήταν αρκετά δημοφιλής όσο η νόσος ήταν ακόμη εκτός της χώρας μας.
Άλλες ειδήσεις προκαλούν το φόβο πχ., Κορονοϊός & κατοικίδια: Αυτές είναι οι πιθανότητες μετάδοσης, πότε πρέπει να μπουν σε καραντίνα, Προσοχή: Μη δίνετε φιλιά στα κατοικίδια σας. Το πρώτο κατοικίδιο που μολύνθηκε από κορονοϊό πέθανε, άλλες τρόμο όπως η είδηση με τον Ισπανό «γιατρό» που «συγκλόνισε» με τη δήλωση «Ναρκώνουμε 65χρονους για να πεθάνουν ανώδυνα». Άλλες προκαλούν θυμό, όπως ειδήσεις για το βιοχημικό πόλεμο των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών, της αμερικανικής κυβέρνησης, της κινεζικής κυβέρνησης, του Ιδρύματος Bill Gates, αποκαλύψεις όπως «Ήξεραν από το 2015 ότι μπορεί να περάσει από νυχτερίδα σε άνθρωπο», φυλετικό μίσος πχ. ειδήσεις με τίτλους όπως «Ενώ εσύ ήσουν σε καραντίνα…»: Θεσμοθετήθηκαν 28 πόλεις μουσουλμάνων εποίκων σε όλη την Ελλάδα, αλλά και αγανάκτηση όπως οι «ειδήσεις» για τους ανεύθυνους συμπολίτες μας που κατέκλησαν την εξοχή και τις παραλίες τις προηγούμενες μέρες.
Άλλωστε, όπως έχει δείξει και η έρευνα, οι αρνητικές ειδήσεις γίνονται πολύ δημοφιλείς στο ψηφιακό περιβάλλον, καθώς οι χρήστες του διαδικτύου τις σχολιάζουν έντονα και τις διαμοιράζουν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Οι αλγόριθμοι των κοινωνικών μέσων δικτύωσης με τη σειρά τους «αντιλαμβάνονται» τις προκλητικές αναρτήσεις ως δημοφιλείς και τις δείχνουν σε ακόμα περισσότερους χρήστες, προκαλώντας έτσι μια χιονοστοιβάδα [6].
Κυκλοφορούν λοιπόν ειδήσεις τόσο εξωφρενικές, για άλλους ακόμα και αστείες, ώστε οι αναγνώστες που τις διαβάζουν να θέλουν να τις μοιραστούν με το κοντινό τους δίκτυο. Αυτός είναι και ο απώτερος στόχος, καθώς ο διαμοιρασμός των ψευδών ειδήσεων είναι τελικά επικερδής για τον κατασκευαστή τους. Όσους περισσότερους αναγνώστες μπορέσει να προσελκύσει μια διαδικτυακή ανάρτιση, τόσο πιο επικερδής μπορεί να γίνει χάρη στις διαφημιστικές καταχωρήσεις.
Ωστόσο, οι ψευδείς ειδήσεις μπορούν να επιφέρουν και τραγικές συνέπειες, ειδικά αν αναλογιστούμε τις περιπτώσεις αγανακτισμένων ανθρώπων που αποφασίζουν αναλάβουν δράση, προκειμένου να αναχαιτιστεί μια απειλή ή να αποκατασταθεί μια αδικία.
Με την εξάπλωση του κορονοϊού καταγράφηκε και η εξάπλωση περιστατικών ξενοφοβίας αλλά και ρατσιστικών επιθέσεων εναντίων ανθρώπων Ασιατικής καταγωγής – αρχικά σε Ασία και Ευρώπη και στη συνέχεια σε Αφρική, Αυστραλία και Αμερική [7].
Πιο αυστηρά τα μέτρα από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης
Έξαρση βίας σε περιόδους πανδημίας έχει παρατηρηθεί και στο παρελθόν. Οι ανυπολόγιστες κοινωνικές συνέπειες που θα μπορούσε να έχει η μαζική παραπληροφόρηση σε μια κοινωνία που βράζει μέσα στο φόβο και την αβεβαιότητα, οδήγησαν τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης να λάβουν μέτρα για το δραστικό περιορισμό των ψευδών ειδήσεων.
Σε μια άνευ προηγουμένου κοινή δήλωση, οι Google, Facebook, Microsoft, twitter, LinkedIn, Reddit και YouTube δεσμεύθηκαν να εργαστούν από κοινού για την «υγεία και την ασφάλεια των κοινωνιών», μέσω της συνεργασίας με τους επίσημους κρατικούς φορείς υγείας.
Η Facebook και η Amazon μπλόκαραν καταχωρίσεις ηλεκτρονικών καταστημάτων και χρηστών που προσπάθησαν να κερδοσκοπήσουν μέσω της πώλησης ειδών πρώτης ανάγκης, όπως μάσκες, αντισηπτικά και «θεραπευτικά» σκευάσματα [8]. Το TikTok σε συνεργασία με τον ΠΟΥ ενημερώνει τους νεαρούς χρήστες του μέσου για διάφορους μύθους, όπως για το αν καταπολεμά τον ιό να ψεκάσει κανείς το σώμα του με χλωρίνη ή αλκοόλ (η απάντηση είναι όχι!) [9]. Επιπλέον η συνεργασία της Google, YouTube & Facebook με εθνικές αρχές όπως το NHS και ο ΕΟΔΥ αποσκοπεί στην προβολή της πληροφόρησης από επίσημους φορείς κατά την αναζήτηση πληροφοριών, αλλά και την προβολή προτρεπτικών μηνυμάτων προς τους χρήστες των ΜΚΔ να επισκέπτονται τους αντίστοιχους ιστότοπους για την ενημέρωση τους.
Ωστόσο, η διασπορά ψευδών ειδήσεων, όχι από αυτοματοποιημένους bot λογαριασμούς, αλλά από λογαριασμούς πραγματικών χρηστών που προσπαθούν να πληροφορηθούν αποδεικνύεται ιδιαίτερη πρόκληση ακόμη και για τους τεχνολογικούς γίγαντες. Άλλωστε οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης σχεδιάστηκαν με στόχο τη δημιουργία και το διαμοιρασμό περιεχομένου από τους χρήστες. Όμως, πλέον καλούνται να φιλτράρουν αυτό το περιεχόμενο και να προωθούν παράλληλα μηνύματα που έχουν εγκριθεί από τους επίσημους κρατικούς φορείς και θεσμούς με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.
